Overzicht van Indiase filosofische scholen

Katinka Hesselink 2007

Samkhya & Yoga

Samkhya
'opsomming'. Centraal in de Samkhya filosofie staat het begrip 'tweeheid'. Het hele bestaan is terug te voeren op 'Purusha' en 'Prakriti'. Purusha betekent lettelrijk mens, maar staat voor zielen. Inactieve zielen, ofwel niet handelend bewustzijn. Prakriti is de bron van alle materie. Uit prakriti komen alle verschijnselen voort. Het probleem van dit leven is de verwevenheid van prakriti met purusha. Verlossing is het loskomen van purusha uit prakriti. Tegelijkertijd is purusha van prakriti afhankelijk voor alle ervaringen.
Belangrijk is het verschil te zien met de ideeën over Atman en Brahman in de Vedanta. 

De Samkhya filosofie wordt toegeschreven aan Kapila, maar krijgt zijn klassieke vorm in Isvarakrishna's Samkhya Karika (5e eeuw na Christus). 

Purusa en Prakriti

Purusha en Prakriti zijn de twee oersubstanties waartoe alles in de Samkhya filosofie wordt terug geleid. Purusa staat voor een passief observerend bewustzijn. Prakrti is daarentegen onbewust, maar omvat alles van intellect tot materie. Een mogelijke vertaling voor prakriti is 'oermaterie'. Materie heeft in India vaker een brede betekenis waarin geestelijke vermogens worden ingevat.

Zoals de Syllabus zegt:

De zielen zijn de stille getuigen van alle processen van transformatie die zich afspelen in de mentale en fysieke materie. De zielen lijden zolang ze zich ten onrechte identificeren met de producten van oermaterie. 

Het verschil tussen purusha en psychische processen als denken die met prakriti worden geassocieerd is moeilijk na te voelen. Dit onderscheid probeert men in de yoga filosofie praktisch uit te werken. In de verlossingsleer staat het erkennen en herkennen van purusha als los van prakriti centraal. Gehechtheid aan de stof, de zintuigen, de persoonlijkheid en het denken moet worden los gelaten: dat zijn allemaal aspecten van prakriti. 

Yoga 'verbinding, eenwording'. 
Filosofisch gebaseerd op de Samkhya filosofie. De nadruk ligt op de verlossingsweg. Centraal staan de Yoga Sutras van Patanjali uit ongeveer de 2e of 3e eeuw na Christus. In de latere yoga komt eenwording met een godheid (Ishvara) centraal te staan. Ishvara betekende eerst 'volmaakte mens', maar ging later 'almachtige god' betekenen. Meer over yoga.

Sankara's Vedanta leer bouwt hierop voort en integreert bovenstaande filosofie met aspecten van de Boeddhistische filosofie van Nagarjuna.

Vijf elementen en hun eigenschappen

De elementenleer van de vroege Samkhya is vrij eenvoudig. Aan elk element wordt precies een zintuig en eigenschap gekoppeld. Dit in tegenstelling tot de Vaisesika 's. Bij de Samkhya hoort het volgende schema:

element

eigenschappen (guna)

zintuig / orgaan

functie

ether

geluid

oor

horen

vuur

zien

oog

schouwen

wind

tast

huid

voelen

water

smaak

tong

proeven

aarde

geur

neus

ruiken

denken (manas)

vragen en betwijfelen

kennen (buddhi)

beslissen

kenner van het veld (ksetrajna)

toeschouwen

Alle dingen bestaan uit deze elementen en bij hun vergaan gaat elk element terug tot zijn oertoestand. Het oor bevat ether. Het oog vuur enzovoorts. 

Boven de zintuigen zijn er ook denken (manas), kennen (buddhi) en de ziel, de kenner van het veld (ksetrajna). Deze functioneren als een soort zintuigen, behalve dat manas, buddhi en ksetrajna ieder de erboven liggende omvat. Het denken heeft als informatie niet alleen gedachten, maar ook wat uit de zintuigen komt. Het kennen (buddhi) heeft gedachten en zintuigelijke informatie nodig om te kunnen beslissen. Ksetrajna schouwt alles toe. 

Kennen (buddhi) staat centraal. Het heeft drie toestanden (bhava). Welbehagen (priti), pijn (duhkha) en verwarring (moha). Ieder hoort bij een van de drie guna 's. Welbehagen hoort bij sattva. Pijn hoort bij rajas en moha hoort bij tamas. Sattva (ongeveer goedheid) is daarnaast verbonden aan de kenner van het veld (ksetrajna). De ziel heeft uiteindelijk niets met goedheid te maken - het schouwt alleen maar en moet zich los maken van de identificatie met de guna's en de zintuigen. Hiertoe moet het denken naar binnen getrokken worden. 

Evolutieleer

Het pre-klassieke Samkhya systeem kent een andere evolutie leer dan het klassieke Samkhya systeem. Hier onder heb ik de overeenkomsten tussen beide benadrukt en de verschillen genegeerd. 

Beide systemen beginnen met de ziel, Purusha. Hieruit komt de oer-materie voort (prakriti). Prakriti heeft gelijk in zich verborgen de drie guna's : sattva, rajas en tamas. Uit prakriti komt het kennen voort (buddhi) of 'het grote' (mahan). Uit dit kennen komt het 'ik-bewustzijn' (ahamkara) voort. Dit is het eerste besef van het onderscheid tussen ik en buitenwereld. Dit is ook direct de bron van onwetendheid in de latere Vedanta. Uit het Ahamkara komen alle elementen, de zintuiten en het denken voort.

Bronnen