Theravada Boeddhisme

Ideaal tegenover werkelijkheid in Sri Lanka

Katinka Hesselink 2008

Sri Lanka staat bekend als het land waar het 'oorspronkelijke Boeddhisme' bewaard is gebleven. De Boeddhistische monniken herhalen deze claim met trots. Tegelijkertijd heerst in dat land een burgeroorlog waarin de Tamils en de Sinhala bevolking recht tegenover elkaar staan. Het land is letterlijk in tweeën gedeeld en de mensen op de overgangsgebieden hebben het zwaar te verduren.

Die twee zaken lijken niets met elkaar te maken te hebben, maar dat is schijn. Geen enkele religie kan zich afzijdig houden van wat er in de maatschappij gebeurt. De kerken hadden in Nederland een rol in de tweede wereldoorlog - soms positief, soms negatief. Het zelfde geldt voor de 'kerk' van Sri Lanka: de Boeddhistische Sangha. Het woord Sangha kan ruim worden opgevat, of krap. De vrij krappe betekenis van het woord Sangha is: de verzameling Boeddhistische monniken (er zijn nauwelijks nonnen). Deze Sangha is een gerespecteerde invloed op het eiland. Als monniken zeggen: die Tamils (1) moeten weg, want ze zijn niet Boeddhistisch - dan luisteren mensen. Als de monniken dat zeggen, vergeten ze even dat Tamils al duizenden jaren in Sri Lanka aanwezig zijn. Dat Sinhala - de taal van Sri Lanka - doorspekt is met Tamil woorden. Wat ze ook negeren is voor dit artikel nog het meest van belang: de invloed van deze Indiërs op het Theravada Boeddhisme.

Invloed van India op het Boeddhisme

Wat is de invloed van India op het Boeddhisme?: Domme vraag: het Boeddhisme is een van oorsprong Indiase godsdienst (nu ja, religie dan). Daarmee wil ik niet zeggen dat het Boeddhisme onderdeel is van het Hindoeïsme, zoals sommige Hindoes graag doen.

En toch. We stellen ons, in Nederland, het Boeddhisme graag voor als een zuivere godsdienst, verenigbaar met de wetenschap. Het is ons natuurlijk vrij om, zoals ik op deze website doe, dat uit het Boeddhisme te halen wat ons inspireert en dat te negeren waar we niets mee kunnen. Dit artikel is echter een poging om te laten zien dat dit een selectie is - niet het Boeddhisme zoals dat in Boeddhistische landen zoals Sri Lanka, Burma, Vietnam, Tibet, China of Japan gepraktiseerd wordt.

Theravada Boeddhisme in de praktijk

Wat is er nu zo Indiaas? Als ik me beperk tot het Boeddhisme van Sri Lanka valt bijvoorbeeld de Buddha Puja op. Ik schreef over Puja, in het kader van mijn uitleg van het Hindoeïsme:

Puja betekent letterlijk verering. Het gaat hierbij om een vaak complex ritueel dat zowel in de tempel als thuis verricht kan worden. De kortste puja's zijn niet meer dan een korte offering van een munt, met in ruil van de Godheid een markering op het hoofd. Langere puja's omvatten vaak het wassen van het beeld, het omcirkelen van het beeld, het spreken van heilige verzen (ofwel mantras) en het offeren van voedsel en wierook. Het aanwezig zijn of uitvoeren van zo'n ritueel wordt geacht krachtig te zijn, doordat godheid aankeken wordt (darshan). Ook kan het voedsel dat door de god gezegend is, vervolgens door de aanwezigen gegeten worden (prasad).

Die tekst hoef ik in niets aan te passen om de Boeddha puja uit te leggen. Toch is dit ritueel is voor weinig Boeddhistische Nederlanders herkenbaar. We doen graag aan meditatie, misschien zelfs elke dag. Veel Boeddhisten zullen in Nederland vegetarisch zijn. Daarnaast leest de Nederlandse Boeddhist Boeddhistische boeken, zoals de Dhammapada.

Hoe zit dat in Sri Lanka? In Sri Lanka houden devote Boeddhisten zich op feestdagen aan de acht of tien voorschriften. Deze voorschriften zijn een uitgebreide versie van de vijf voorschriften waar elke serieuze Boeddhist zich aan moet houden. Je zou dus denken dat vegetarisme in Sri Lanka doodgewoon is. Niets van dit al. Zelfs de monniken eten vlees - en de leken geven het hen. Nonnen zijn vaak wel vegetarisch, overigens.

Hoe zit dat dan met meditatie? Dat is een gecompliceerd verhaal. Meditatie was een eeuw geleden een zeldzame oefening voor een selecte groep monniken. De meeste monniken deden er niet aan. Leken hielden zich er al helemaal niet mee bezig. Nu is het anders. Zowel leken als monniken en nonnen doen meer aan meditatie dan vroeger, maar het is nog steeds niet het centrum van het Boeddhisme - zoals het dat in het Westen wel lijkt te zijn. Meditatie is belangrijker geworden in het Boeddhisme: dat is een moderne ontwikkeling. Dat leken mediteren is een innovatie van formaat. Daar is niets mis mee, afgezien van de vraag of meditatie zonder veiligheidsmaatregelen verstandig is. Maar laten we ons niets wijsmaken: het is een innovatie.

Zuiver Boeddhisme?

Hoe meer ik er over leer, hoe meer ik me af vraag wat er nou zo zuiver is aan het Theravada Boeddhisme. Ja - de Pali canon is de oudst bekende Boeddhistische tekst. We mogen de Theravada Boeddhisten zeker dankbaar zijn dat ze die tekst bewaard hebben. Tegelijkertijd weten wetenschappers dat niet alles in die tekst rechtstreeks van Boeddha afkomstig is. Deze oudste tekst is pas eeuwen na de Boeddha op schrift gesteld en de invloed van die latere tijden is soms goed terug te vinden.

Het is misschien bijzonder naïef om de Sri Lankese monniken te geloven als ze zeggen dat hun Boeddhisme zo zuiver is. Een 'zuiver Christendom' bestaat ten slotte ook niet. Wie zich wijs maakt dat het Christendom van Jezus zelf nog bestaat, is niet goed geïnformeerd. Het Christendom in de 21ste eeuw is anders dan het Christendom van de 19de eeuw dat op zijn beurt anders is dan het Christendom van de 16de eeuw... Zo kunnen we terug gaan. Zelfs de meest conservatieve Christenen kunnen niet meer doen dan proberen een zo zuiver mogelijk Christendom te leven en te geloven.

Het zelfde geldt natuurlijk voor Boeddhisten. Boeddhisten hebben het wel relatief makkelijk. Uit de vele verhalen over Boeddha blijkt dat hij zijn boodschap aan paste aan zijn publiek. De regels die hij voor monniken en nonnen opstelde hielden rekening met de zeden van die tijd. Dit geeft Boeddhisten de vrijheid, als ze die vrijheid nemen, om uit het Boeddhisme te kiezen wat ze wel bij de tijd vinden passen - en wat niet.

Die vrijheid hebben we in Nederland. Die vrijheid hebben ook de Boeddhisten in Sri Lanka. In Sri Lanka worden keuzes gemaakt die passen binnen de Puja-traditie. In Nederland kiezen we, meestal, voor een meer tekstueel Boeddhisme - met een belangrijke plek voor meditatie. Dat is allemaal prima. Vrijheid blijheid. Maar laat ons niet fantaseren over een eeuwig bestaand, zuiver Boeddhisme.

Voetnoot

1) Tamil is een taal die in India gesproken wordt door de bevolking van de deelstaat Tamil Nadu. Het eiland Sri Lanka ligt vlak bij de kust van India, niet ver van deze deelstaat.

Bronnen

Abeysekara, Ananda, Colors of the Robe: Religion, Identity, and Difference, Columbia 2002

Athukorala, Prema-Chandra and Rajapatirana, Sarath, Liberalization and Industrial Transformation, Sri Lanka in International Perspective, New Delhi 2000

Gamage, Siri en Watson, I.B., Conflict and Community in Contemporary Sri lanka, 1999

Bandara, Jayatilleke S. ‘The Impact of the Civil War on Tourism and the Regional Economy’

Gombrich, Richard, Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to modern Colombo, Abington and New York, second edition 2006 (1988)

Gombrich, Richard and Obeyesekere, Gananath, Buddhism transformed : religious change in Sri Lanka, Princeton, N.J., 1988

Juergensmeyer, Mark, Global Religions: an Introduction, Oxford, New York, 2003

Obeyesekere, Gananath, ‘Buddhism’

Romanucci-Ross, Lola en George A. De Vos, ed, Ethnic identity : creation, conflict, and accommodation, Walnut Creek, 1995

Gombrich, Richard, 'Buddhist Identity in Sri Lanka'

Winslow, Deborah en Woost Michael D., Economy, Culture, and Civil War in Sri Lanka, Bloomington 2004

Meer Boeddhisme Boeken